Poznati istoričar Gligor Stanojević, davne 1960. godine, objavio je u Beogradu rad pod nazivom ,,Seoba Crnogoraca u Kraljevinu Dvije Sicilije sredinom XVIII vijeka”[1]. Ovaj rad je nekako nezapaženo prošao kod velikog broja crnogorskih istoričara, iako nesumnjivo ima neprocjenjivu istorijsku vrijednost. Naime, uvaženi istoričar iznio je podatak koji ukazuje na postojanje vjerovatno prvog crnogorskog pasoša iz 1751. godine, tačnije iz perioda vladavine vladike Save. U pomenutom radu, na strani 174, Stanojević navodi podatak o iseljavanju Crnogoraca u Kraljevinu Dvije Sicilije, koji glasi: „Sava im je izdao potvrdu, koja je po formi neka vrsta pasoša“[2]. Potvrdu/pasoš vladika Sava izdao je Stanoju Humcu i Vučeti Martinoviću koji su se spremali da otputuju u Kraljevinu Dvije Sicilije, s ciljem da pripreme teren za iseljavanje Crnogoraca u dijelu današnjeg Napulja. U pomenutom radu nije dat prevod čitavog dokumenta, već samo pojedinih djelova. U njemu se, između ostalog, kaže:
„Božjom milošću Sava Petrović, pravoslavni mitropolit Crne Gore, Skenderije i Primorja.
Kojem bilo gospodinu i gospodaru, u bilo kojoj državi i oblasti, činimo na znanje sa našim slobodnim pasošem i potvrdom da je Stanoje Humac iz našeg slobodnog knjaževstva Crne Gore, sa jednim svojim drugom Vučetom Martinovićem, obojica iz plemićke crnogorske porodice, i koliko više mogu preporučujem ih obojicu svakome gospodinu ili gospodaru“[3]
[1],,Glasnik Etnografskog instituta Srpske akademije nauka i umjetnosti ”, knj. IX, Beograd, 1960, str. 171-177.
[2] Separat, kao i navedeni časopis posjeduje Nacionalna biblioteka „Đurđe Crnojević“ na Cetinju.
[3] Gligor Stanojević, Seoba Crnogoraca u Kraljevinu Dveju Sicilija sredinom XVIII vijeka, Beograd, 1960, str. 174.
Stanojević nije u pravu kada ovaj dokument prvo naziva potvrdom, pa tek onda pasošem, tim prije što ga i sam vladika Sava prvo naziva pasošem, pa tek onda potvrdom. Da se radi o putnoj ispravi, koja se već u to vrijeme zvala pasošem, potvrđuju i prezentirana dokumenta u ovom radu, koja su bila u upotrebi u tadašnjoj Evropi.
U prilog našoj tvrdnji ide i iskaz uvaženog direktora Državnog arhiva Venecije dr Rafaela Santora, koji je pomenuti dokument nazvao pravim imenom.
Njegovom ljubaznošću, dobili smo kopiju prepisa originalnog dokumenta[4], na čemu se iskreno zahvaljujemo. Isti prvi put dajemo na uvid crnogorskoj javnosti.
[4] Dokument je napisan staroitalijanskim jezikom i u toku je njegovo prevođenje od strane prof. dr Vesne Kilibarde, na čemu smo joj neizmjerno zahvalni, kao i g-đi Vesni Vučković koja je vodila prepisku sa Državnim arhivom Venecije.
Da bi čitaoci stekli sliku da se radi o dokumentu od prvorazrednog istorijskog značaja, predstavićemo i nekoliko pasoša koji su izdati u Evropi u 17. i 18. vijeku. Time se još jednom pokazuje da Crna Gora i u tom pogledu nije zaostajala za dostignućima ondašnje Evrope.
[5] I pored upornog pretraživanja crnogorskih arhiva i biblioteka, originalni pasoš na crnogorskom jeziku vladike Save Petrovića iz 1751. godine nijesmo uspjeli pronaći.
Najraniji sačuvani primjerak pasoša, odnosno dokumenta kojim vladar garantuje bezbjedan put i ulazak u tuđu zemlju jednoj osobi, potiče iz 17. vijeka. Britanski kralj Čarls I (Charles I) izdao je i potpisao pasoš 18. juna 1641. godine. Dokument sadrži ime kapetana Vilijama Bredšoa (William Bradshagh) i njegove supruge kojima kralj ovim dokumentom garantuje sigurno putovanje izvan zemlje.
Iste godine 1751. godine, kada je nastao pasoš koji je izdao vladika Sava Petrović, nalazimo i pasoš koji se danas čuva u Arhivu Nove Škotske (Kanada). Potpisan je od strane grofa Friedrich Carl von Stolberg-Gederna (iz grada Gedern blizu Frankfurta) i predat porodici Meissner, da bi u prvom talasu emigranata bezbjedno doputovali u Kanadu iste godine.
Crnogorska istoriografija do danas nije imala uvid u ovaj izuzetno vrijedni dokument, pa vjerujemo da će ovo biti podsticaj za nastavak istraživanja na ovu i druge teme od značaja za našu istoriju. Do tada, slobodni smo ustvrditi da se radi o najstarijoj crnogorskoj putnoj ispravi[6].
[6] Što se tiče kasnijeg perioda vladavine Petrovića, poznati su brojni pasoši i oni potpuno korespondiraju (pogotovo period kralja Nikole) sa praksom ondašnje Evrope.
